ΕΝ ΟΙΔΑ Ο,ΤΙ ΟΥΔΕΝ ΟΙΔΑ (Είπε πράγματι αυτή τη φράση ο Σωκράτης ;) Γράφει ο Αχιλ. Σ. Ξανθουλέας. Εμπεδωμένη εμφανίζεται να είναι η γνώμη πως η ως άνω φράση είναι ρήση του Σωκράτη. Η αρνητική θέση τού υπογράφοντος το παρόν άρθρο δεν στηρίζεται μόνον στην κοπιαστική έρευνα κειμένων τής Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, ιδίως μαθητών τού Σωκράτη, αλλά και στην βαρύνουσα άποψη επιφανών λογίων, π.χ. του Έλληνος Καθηγητού Πολιτικής Δικονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Κώστα Μπέη στην ομιλία του στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων «Αυτούσιο το χωρίο τούτο δεν υπάρχει στην ελληνική γραμματεία», και του Βρετανού Καθηγητού Αρχαίας Φιλοσοφίας στο University of Cambridge David Neil Sedley στο σύγγραμμα του «Lucretius and the Transformation of Greek Wisdom», σελ. 86 «”I Know that I Know nothing” is not attributed to Socrates by Plato, Xenophon or Aristotle». Η έρευνα στο διαδίκτυο διαπίστωσε την ύπαρξη και αρκετών άλλων, λιγότερο «επωνύμων», με την ίδια άποψη. Έχει υπάρξει -και υπάρχει- διαμάχη για το αν αυτή η φράση, αυτούσια, έχει λεχθεί από τον Σωκράτη. Στην Πλατωνικά έργα, ειδικά στην «Απολογία του Σωκράτους», σαφέστατα καταφαίνεται το ειρωνικό, προκλητικό, και όχι πειστικό μετριοφροσύνης ύφος τού Σωκρατικού λόγου. Στην Απολογία δηλώνει πως γνωρίζει λίγα, ουδαμού όμως δηλώνει πως ουδέν γνωρίζει. Εξ’ άλλου κάτι τέτοιο θα ήταν αντιφατικό, έστω και ως αλληγορία. (Σημ. Η μετάφραση τών εκ του αρχαίου κειμένου αποσπασμάτων που ακολουθούν, υπό τού συντάξαντος το παρόν άρθρο εγένετο). Απολογία: Παρ. 20d: «ἐγὼ γάρ, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, δι᾽ οὐδὲν ἀλλ᾽ ἢ διὰ σοφίαν τινὰ τοῦτο τὸ ὄνομα ἔσχηκα. ποίαν δὴ σοφίαν ταύτην; ἥπερ ἐστὶν ἴσως ἀνθρωπίνη σοφία· τῷ ὄντι γὰρ κινδυνεύω ταύτην εἶναι σοφός. οὗτοι δὲ τάχ᾽ ἄν, οὓς ἄρτι ἔλεγον, μείζω τινὰ ἢ κατ᾽ ἄνθρωπον σοφίαν σοφοὶ εἶεν, ἢ οὐκ ἔχω τί λέγω»· - «Διότι εγώ, ω άνδρες Αθηναίοι, γιά τίποτε άλλο παρά για την κάποια σοφία (μου) απέκτησα αυτό το όνομα. Ποία λοιπόν αυτή η σοφία; Αυτή που ίσως είναι ανθρώπινη σοφία∙ πράγματι νομίζω πως με αυτήν είμαι σοφός. Αυτοί τους οποίους πριν λίγο ανέφερα, ίσως είναι σοφοί με κάποια μεγαλύτερη από την ανθρώπινη σοφία, για την οποία δεν έχω κάτι να πω». Σε προηγούμενη παράγραφο ο Σωκράτης είχε αναφερθεί στους σοφιστές, οι οποίοι επί χρήμασιν επιδίδονταν στη διδασκαλία νέων διατεινόμενοι πως σοφούς αυτούς ποιούν. Παρ. 20e: «τῆς γὰρ ἐμῆς, εἰ δή τίς ἐστιν σοφία καὶ οἵα, μάρτυρα ὑμῖν παρέξομαι τὸν θεὸν τὸν ἐν Δελφοῖς. Χαιρεφῶντα γὰρ ἴστε που». – «Της δε δικής μου, εάν στ’ αλήθεια υπάρχει κάποια σοφία και όποια, μάρτυρα σε σας θα παρουσιάσω τον εν Δελφοίς θεόν. Διότι τον Χαιροφώντα γνωρίζετε κατά κάποιο τρόπον». Παρ. 21a: Αναφέρει στη συνέχεια πως ο Χαιροφών πήγε στο μαντείο των Δελφών και υπέβαλε το ακόλουθο ερώτημα, «εἴ τις ἐμοῦ εἴη σοφώτερος. ἀνεῖλεν οὖν ἡ Πυθία μηδένα σοφώτερον εἶναι». – «Εάν υπάρχει άνθρωπος σοφώτερος εμού, απάντησε λοιπόν η Πυθία ουδείς είναι σοφώτερος». Για να λύσει το μυστήριο με τα λεγόμενα τού θεού, που δεν μπορεί να ψεύδεται, ενώ ο Σωκράτης δεν θεωρεί πως είναι ούτε μέγας, ούτε μικρός σοφός, πλησίασε κάποιον θεωρούμενο σοφό, και από τη συζήτηση μαζί του αντελήφθη πως ο θεωρούμενος σοφός δεν είναι σοφός. Έτσι φεύγοντας μονολόγησε∙ Παρ. 21d: «πρὸς ἐμαυτὸν δ᾽ οὖν ἀπιὼν ἐλογιζόμην ὅτι τούτου μὲν τοῦ ἀνθρώπου ἐγὼ σοφώτερός εἰμι· κινδυνεύει μὲν γὰρ ἡμῶν οὐδέτερος οὐδὲν καλὸν κἀγαθὸν εἰδέναι, ἀλλ᾽ οὗτος μὲν οἴεταί τι εἰδέναι οὐκ εἰδώς, ἐγὼ δέ, ὥσπερ οὖν οὐκ οἶδα, οὐδὲ οἴομαι· ἔοικα γοῦν τούτου γε σμικρῷ τινι αὐτῷ τούτῳ σοφώτερος εἶναι, ὅτι ἃ μὴ οἶδα οὐδὲ οἴομαι εἰδέναι». – «Φεύγοντας λοιπόν συλλογιζόμουν ότι είμαι σοφώτερος αυτού του ανθρώπου∙ διότι φοβάμαι πως κανείς μας από τους δύο κανένα ‘’καλόν καγαθόν’’ γνωρίζει, όμως αυτός μεν νομίζει πως γνωρίζει κάτι χωρίς να το γνωρίζει, εγώ δε, καθώς δεν το γνωρίζω, ούτε νομίζω∙ μου φαίνεται λοιπόν εξ΄αυτού βεβαίως κατά τι λίγο από αυτόν σοφώτερος είμαι, καθόσον αυτά που δεν γνωρίζω ούτε φρονώ πως γνωρίζω». Λέγει ακόμη ο Σωκράτης πως επανέλαβε το πείραμα με πολλούς άλλους τών θεωρουμένων σοφών από διάφορους κλάδους, ποιητές, τραγωδούς, πολιτικούς κλπ, με τα ίδια αποτελέσματα. Παρ. 29b: «καίτοι πῶς οὐκ ἀμαθία ἐστὶν αὕτη ἡ ἐπονείδιστος, ἡ τοῦ οἴεσθαι εἰδέναι ἃ οὐκ οἶδεν; ἐγὼ δ᾽, ὦ ἄνδρες, τούτῳ καὶ ἐνταῦθα ἴσως διαφέρω τῶν πολλῶν ἀνθρώπων, καὶ εἰ δή τῳ σοφώτερός του φαίην εἶναι, τούτῳ ἄν, …» - «Και βέβαια πως δεν είναι αμάθεια αυτή η επαίσχυντη, η (πράξη) τού να φρονείς πως γνωρίζεις αυτά που δεν γνωρίζεις; Εγώ δε, ώ άνδρες, κατά τούτο και εδώ ίσως διαφέρω των πολλών ανθρώπων, και εάν λοιπόν λέγω πως είμαι σοφώτερος κάποιου, κατά τούτο θα μπορούσε…». Και σε άλλα σημεία, και όχι μόνο στην Απολογία, υπάρχουν παρεμφερείς φράσεις. Δεν υπάρχει όμως κάποια με αφοριστικό μηδενισμό. Κείμενα ύστερων αιώνων αναγράφουν φράσεις αποδιδόμενες στο Σωκράτη (μάλλον παραφράσεις κατά το σύνηθες από ενίους τινές «misters Know All - ελληνιστί ξερόλες» «ο ποιητής ήθελε να πει….», οι οποίες δημιουργούν σύγχυση. ►Ο Ολυμπιόδωρος (6ος μ.Χ.), νεοπλατωνικός φιλόσοφος τής Σχολής Αλεξάνδρειας, σε σχόλιο του για το έργο «Αλκιβιάδης» του Πλάτωνα διατείνεται πως ανήκει στο Σωκράτη η φράση «εγώ μεν γαρ ουδέν οίδα πλήν έν μόνον, το διδόναι λόγους και λαμβάνειν, τουτέστι την διαλεκτικήν, όπερ το όλον εστίν» – «Εγώ μεν ουδέν γνωρίζω εκτός από ένα μόνο, το να δίδω λόγον και να λαμβάνω (λόγον), δηλαδή την ανταλλαγήν απόψεων, που είναι το άπαν». {Σημ. Το έργο του Ολυμπιόδωρου δεν διεσώθη, σώζονται όμως τα σχόλια του σε δύο έργα του Αριστοτέλη και σε τρία του Πλάτωνα, καθώς και σύνοψη τού έργου του γραμμένη από τον Πατριάρχη Φώτιο (9ος αι). Σημαντικές πληροφορίες δίδει ο καθηγητής φιλοσοφίας του Princeton University Christian Wildberg με την εργασία του "Philosophy in the Age of Justinian» στο συλλογικό έργο "The Age of Justinian, Cambridge: University Press»}. ►Στο έργο «Προτρεπτικός» τού εκ Συρίας νεοπλατωνικού φιλοσόφου Ιαμβλίχου (3ος αι. μ.Χ.) εντοπίσθηκαν από το Γερμανό καθηγητή Fr. Blass τον 19ο αι. τμήματα αλλότρια προερχόμενα από άγνωστο συγγραφέα τού 5ου~4ου αι. π.Χ., δι’ ό και απεκλήθη «Ανώνυμος Ιαμβλίχου». Στα τμήματα αυτά υπάρχουν οι φράσεις: ♦ «αυτός (ο Σωκράτης), φασίν, λέγει εν διαλόγω αυτού ότι “ουδέν οίδα ούτε διδάσκω τι, αλλά διαπορώ μόνον”» – «Αυτός, λέγουν, λέγει στο διάλογο του (όταν συζητά) πως “ουδέν γνωρίζω ούτε διδάσκω κάτι, αλλά μόνον απορίες έχω”». ♦ «ειρηκώς “ουδέν οίδα” προσέθηκεν ότι “πλήν ολίγου τινός και τούτο του λαμβάνειν λόγον και διδόναι” αντί του “διαλέγεσθαι”» – «Αφού είπε “ουδέν γνωρίζω” προσέθεσε ότι “εκτός από κάτι λίγο, και αυτό (είναι) το να λαμβάνω και να δίδω λόγον, αντί να “συνδιαλέγομαι”». ►Ο Διογένης Λαέρτιος (3ος αι. μ.Χ.), φιλόσοφος εκ Κιλικίας (Μικρά Ασία), στο ογκώδες έργο του «Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων», στο κεφάλαιο για τον Σωκράτη γράφει «ἔλεγε δὲ…. ∙ καὶ εἰδέναι μὲν μηδὲν πλὴν αὐτὸ τοῦτο» – Έλεγε δε …. ∙ και ότι ουδέν γνωρίζει εκτός από αυτό ακριβώς (ότι γνωρίζει ουδέν)». ►Ο Κικέρων (Marcus Tullius Cicero, 1ος αι. π.Χ.), ρωμαίος ρήτορας-πολιτικός, στο έργο του «Academica priora» με αναφορά στην Ακαδημεία Πλάτωνος (υπάρχει και Academica posteriora, δηλ. επόμενη, ενώ priora είναι προηγούμενη) αποδίδει στον εξ Αιολίας (Μικρά Ασία) φιλόσοφο Αρκεσίλαο (3ος αι. π.Χ.) τη ρήση «Itaque Arcesilaos negabat esse quicquam quod sciri posset, ne illud quidem ipsum quod Socrates sibi reliquisset, ut nihil scire se sciret» - «Γι’ αυτό ο Αρκεσίλαος αρνείται να παρέξει οτιδήποτε επ΄αυτού μπορεί να γνωρίζει, ούτε εκείνο τουλάχιστον που ο ίδιος σχετικά (γνωρίζει) ότι ο Σωκράτης ο ίδιος παρέσχε, όπως (το) ουδέν γνωρίζει αυτό γνωρίζει». Από το έργο τού Αρκεσίλαου διασώζεται ένα πολύ μικρό απόσπασμα, στο οποίο δεν υπάρχει τέτοια φράση. Η φιλοσοφική του σκέψη είναι γνωστή από τις αναφορές σε αυτόν στα έργα των Διογένη Λαέρτιου, Κικέρωνα και Σέξτου Εμπειρικού (2οςαι. μ.Χ., Αλεξάνδρεια, Αθήνα, Ρώμη, η φιλοσοφία του εδράζεται στην αρχαία ελληνική κυρίως, την οποία και αναφέρει με εκτενή αφήγηση). P.S.: Σωκράτης Σωφρονίσκου και Φαιναρέτης, αθηναίος. Από την πόλη του ελάχιστα απομακρύνθηκε (όπως όταν στρατεύθηκε και πολέμησε, επιδεικνύοντας εκπληκτική αντοχή στις κακουχίες, όπως μαρτυρεί ο Αλκιβιάδης στο «Πλάτωνος Συμπόσιο»). Γεννήθηκε το 469 π.Χ. στο δήμο Αλωπεκής (σήμερα Δάφνης). Ο εκ Τύρου αραβικής καταγωγής νεοπλατωνικός φιλόσοφος Πορφύριος, (3ος αι. μ.Χ.), πληροφορεί πως για σημαντικό διάστημα ο Σωκράτης άσκησε το επάγγελμα τού πατέρα του, λιθοξόος-γλύπτης, ίσως μάλιστα ήταν δικό του το γλυπτό Τρεις Χάριτες, που επί τον 2ο αι. μ.Χ. σωζόταν (Παυσανίας). Έφηβος γνώρισε τον φιλόσοφο Αρχέλαο και ανακάλυψε τη φύση του. Ελκόμενος λοιπόν από τον μεγάλο έρωτά του, εκείνον τού «λαμβάνειν λόγον και διδόναι», εγκατέλειψε την πεζότητα τής λιθοξοϊκής τέχνης «χάριν της παιδείας» κατά έκφραση του σοφιστή Λουκιανού (2ος αι. μ.Χ.) εκ Σαμοσάτων Συρίας (σήμερα Κουρδιστάν), αφήνοντας μόνη την σύζυγό του Ξανθίππη να φροντίζει για τον βιοπορισμό τής οικογενείας (είχαν τρία τέκνα) επιμελούμενη τού εργαστηρίου με τους δύο τρεις υπαλλήλους. Ο πλούσιος φίλος του Κρίτων σίγουρα τον βοηθούσε οικονομικά. Ποτέ δεν έλαβε αμοιβή, όπως έπρατταν οι σοφιστές. Σύχναζε στην Αγορά, στα γυμναστήρια, στα λουτρά, σε συμπόσια που μετέτρεπε σε Συμπόσια. Ξυπόλυτος, με τη φουσκωτή κοιλιά του, το γερμένο ώμο, τη μύτη σαν σαμάρι, το φαλακρό κρανίο, και τα γουρλωτά μάτια, δεν πρέπει να ήταν ιδιαίτερα ελκυστικός. Δεν είχε «κάλος». Όμως ήταν αγαπητός, ιδίως στους νέους, οι οποίοι, κατά κανόνα, τον συναναστρέφονταν κρυφά από τους γονείς τους. Πλην της βασικής σχολικής παιδείας, μάλλον δεν είχε λάβει άλλη, αυτοδίδακτος πρέπει να ήταν. Ίσως να έλεγε αλήθεια όταν έλεγε πως ρωτάει για να μάθει. Είχε όμως, όπως φαίνεται, γρανιτένιο ορθολογισμό, και κυρίως μία σύμφυτη με την ύπαρξή του ενόραση, «το δαιμόνιο», που τον απέτρεπε από τα να κάμει κάτι, αλλά δεν τον προέτρεπε ποτέ να κάμει κάτι. Είχε το χάρισμα τής σοφίας, που δεν προϋποθέτει καθόλου την ύπαρξη σχολείων και πτυχίων. Προσωπικότητα ενάρετη, καταυγάζουσα τιμιότητα, φιλοπατρία και αλτρουισμό, ειρωνική δε και προκλητική (αλογόμυγα, όπως έλεγε), όχι «πειστικώ τω τρόπω» σεμνή, εξόχως δε θαρραλέα. Το έτος 406 όντας έφορος Πρυτάνεων -ήταν η σειρά της φυλής του (Λεοντίς;)- αρνήθηκε να συναινέσει σε μία παράνομη πρόταση επί του τρόπου διεξαγωγής τής δίκης των δέκα στρατηγών τής ναυμαχίας των Αργινουσών (νήσων κοντά στη Λέσβο), και το έτος 404 δεν υπάκουσε στη διαταγή τών Τριάκοντα Τυράννων να συλλάβει ένα αθώο πολίτη, τον Λέοντα τον Σαλαμίνιο. {Μετά την ήττα της Αθήνας από την Σπάρτη στον Πελοποννησιακό, 431-404, ο νικητής σπαρτιάτης στρατηγός Λύσανδρος επέβαλε ολιγαρχικό καθεστώς τριάντα αθηναίων φίλα προσκείμενων στη Σπάρτη, το οποίο όμως ανετράπη σε διάστημα μικρότερο του έτους από εξορίστους υπό το δημοκρατικό στρατηγό Θρασύβουλο. Η σπαρτιατική φρουρά απεχώρησε, η δημοκρατία επανήλθε προοδευτικά}. Θάρρος ιδιαίτερο επέδειξε και στις μάχες. Λάτρης τού Έρωτα (δευτερευόντως του σεξ). Κατηγορήθηκε από τους Άνυτο (πολιτικό), Μέλυτο (ποιητή) και Λύκωνα (ρήτορα) για ασέβεια στους θεούς και διαφθορά νέων, «Αδικεί Σωκράτης ους μεν η πόλις νομίζει θεούς ου νομίζων, έτερα δε καινά δαιμόνια εισηγούμενος∙ αδικεί δε και τους νέους διαφθείρων∙ τίμημα θάνατος». Η απάρνηση ζωής διωκόμενου και ατιμασμένου εάν δραπέτευε από τη φυλακή (σύμφωνα με το σχέδιο του Κρίτωνα), και η εμμονή του στο σεβασμό ακόμη και τών άδικων νόμων, συνιστά τον ύψιστο έπαινο, έναν ύμνο, στο «αξίωμα» τού Πολίτη. Το 399 π.Χ. ήπιε το φυτικό δηλητήριο κώνειο. Στον «Κρίτωνα» ο Πλάτων μάς χαρίζει το Σωκρατικό «Μητρός τε και πατρός …….». Πηγές: «Πάπυρος-Larousse-Britannica“, «Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια», «Πλάτωνος Απολογία Σωκράτους», Διαδίκτυο (ευχαριστώ τον θεό που το πρόλαβα, παρά τα πολλά σκουπίδια που ανάμεσα στους μαργαρίτας μεταφέρει).